Anadolu da Türk Halı Sanatı
Posted on 26 September, 2020 by M.İlker AKIN
ANADOLU'DA HALI SANATI
Türk halıları ve kilimleri, ister el dokuması ister düz dokuma (Kilim, Soumak, Cicim, Zili), dünyanın en tanınmış ve köklü el yapımı sanat eserlerindendir.
Tarihsel olarak: dini, kültürel, çevresel, sosyopolitik ve sosyoekonomik koşullar, yaygın olarak fayda ve ihtiyaç yaratmış, Orta Asya ve Türkiye'deki birçok kabile halkı ve etnik grup arasında sanatsal ilham sağlamıştır. Bu terim sadece modern Türkiye topraklarının ürünlerini değil, aynı zamanda başka yerlerde, çoğunlukla Anadolu'nun doğusunda yaşayan Türk halklarının ürünlerini de kapsama eğilimindedir.
Görünüşe göre büyük ölçüde göçebe Türk halklarının geleneklerinden gelen Türk halısı, İran halısı gibi, Ortaçağ Selçuklu döneminde daha sofistike bir kentsel yönü geliştirdi, büyük atölyelerde halkın geliri ve ihracat için üretildi.
Erken Osmanlı İmparatorluğu döneminde, birçok tasarım tarzı olgunlaştı ve çoğu modern üretim, özellikle ihracat için, o dönemin stillerine dönüyor. Türk (Anadolu olarak da bilinir) kilim ve halıları, Anadolu'nun çeşitli bölgelerinden gelen çok çeşitli farklı stillerde yapılır. Bu stiller arasındaki önemli farklılıklar şunları içerebilir:
Malzemeler, yapım yöntemi, desenler ve motif, coğrafya, kültürel kimlik ve kullanım amacı.
Tarihi,
Düz dokuma kilimlerin en eski kayıtları, MÖ 7000 dolaylarında Çatalhöyük Neolitik çanak çömleklerinden gelmektedir. Keşfedilmiş en eski yerleşim yerlerinden biri olan Çatalhöyük, Konya'nın güney doğusunda, Anadolu bölgesinin ortasında yer almaktadır.
Bugüne kadar yapılan kazılarda (şehrin sadece% 3'ü) sadece kömürleşmiş kumaş değil, aynı zamanda bazı konutların duvarlarında boyanmış kilim parçaları da bulundu. Bunların çoğu, diğer tarihsel ve çağdaş tasarımlara benzer veya aynı olan geometrik ve stilize formları temsil eder.
Bilinen en eski el dokumalı halı, MÖ 5. yüzyıla tarihlenen ünlü sözde Pazyryk Halısıdır. Rus Profesör Sergei Rudenko ve arkeoloji ekibi tarafından, 1940'ların sonlarında, günümüz Rusya, Moğolistan ve Çin'in üç sınır bölgesi yakınında, Sibirya'nın Altay Dağları'ndaki bir Sisit mezar höyüğü olan Pazyryk mezarlarından kazılmıştır. Bazı bilim adamları düğümlü tüylü halıyı göçebe Türk halklarıyla ilişkilendirir.
Çağlar boyunca Anadolu'nun nüfusu, Hititler, Frigler, Asurlular, Eski Persler, Ermeniler, Eski Yunanlılar ve erken Bizans İmparatorluğu gibi birçok eski uygarlığı içermektedir. 11. yüzyıldan sonra Selçuklular ve Osmanlı İmparatorluğu, Eski Yunanlılar ve Persler tarafından kullanılan halıların belgesel kayıtları var ama, onlar hakkında çok fazla bilgi kalmadı. Bazıları, düğümlü halının 8. ve 9. yüzyılların büyük Türk göçünün ikinci döneminde çeşitli göçebe kabilelerin yayılmasıyla, Küçük Asya ve Orta Doğu'ya ulaştığına inanıyor. Çeşitli Türk camilerinde bulunan Selçuklu örneklerinin günümüze kadar geldiği 12., 13. ve 14. yüzyıllara kadar, halıların tarihi hakkında çok az şey biliniyor, hemen hemen tamamı müzelerde veya özel koleksiyonlarda görülüyordu.
Yüzyıllar boyunca yaşayanların yaşadıkları coğrafi bölgeler, ılıman kuşakta yer almaktadır. Gündüz ve gece, yaz ve kış arasındaki sıcaklık dalgalanmaları büyük ölçüde değişebilir. Türkler; Büyük şehirlerde çadırlarda ya da görkemli evlerde yaşayan göçebe, tarım ya da kasaba sakinleri, yerleri, bazen duvarları ve kapıları halı ve kilimlerle kaplayarak soğuk havanın aşırılıklarından korunmuşlardır.
Kilimler her zaman yün veya bazen pamuklu, arada sırada ipek ilavesiyle elde yapılır. Bu kilimler soğuğa karşı doğal engellerdir. Türk havlı kilim ve kilimler ayrıca çadır süsleri, tahıl çantaları, deve ve eşek çantaları, yer minderleri, fırın örtüleri, koltuk örtüleri, yatak ve minder örtüleri, battaniyeler, perdeler, yemek battaniyeleri, masa örtüleri, seccadeler ve tören günleri için de kullanılmaktadır.
Türkiye'deki Kürtler, Göçebe, Yahyalı, Türkmen ve diğer aşiret grupları halı dokumaya devam ediyor. Özellikle Orta Doğu ve Türkiye, pazarlamak ve kişisel kullanım için birçok göçebe mendil ürünleridir.
Geleneksel hanelerde, kadınlar ve kızlar bir hobi olmanın yanı sıra para kazanmanın bir yolu olarak halı ve kilim dokuma eğilimindedir. Kadınlar, günlük yaşamın her alanında kullanılmak üzere tasarlanmış güzel havlı halıları ve düz dokuma halıları tamamlamak için aylar hatta yıllar alarak dokuma becerilerini erken yaşta öğrenirler. Çoğu dokuma kültüründe olduğu gibi, hem zanaatkar hem de dokumacı olan geleneksel ve neredeyse sadece kadınlar ve kızlardır.
Türk halıları, İran veya Kafkas halıları gibi diğer büyük dokuma gruplarından halılar arasında oldukça ayırt edilebilir. Klasik çift düğümün yanı sıra, renk şemaları ve tasarım özellikleri çoğunlukla tanınır, ancak iller arasında bir takım farklılıklar vardır. Bir Uşak halısının soluk paleti ve zarafetinden, bir Doğu Anadolu göçebe eserinin cesur renkli tasarım motiflerine,
Selçuk (Selçuklu) Halıları
Selçuk (Selçuklu) halısı, 13. yüzyıl
1272 yılında Venedikli tüccar ve kaşif Marco Polo, Anadolu halılarından, özellikle "Konya ve Karaman'ın Güzel Halıları" ndan bahseden ilk Avrupalı yazar oldu.
Konya halıları yapıldığı bölgeye göre isimlendirilir. Adını Yunan Selçuklu Sultanlığı'nın başkenti yaptığı zamanki Yunan İkonium'undan alan Konya, Küçük Asya'nın en büyük ve en eski sürekli işgal edilen şehirlerinden biridir.
. Polo, Konyas'ı yazdığında, muhtemelen onları Selçuklu mahkemelerinin fabrikalarında görmüş. 20. yüzyılın başında Konya'daki Alaeddin Camii'nde büyük halılar bulundu. İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde sergileniyorlar.
13. yüzyılın ilk yarısından itibaren Konya'daki Alaeddin Camii'nde bulunan orijinal halılar Selçuklu Anadolu'sunun ürünleridir ve o döneme kadar havlı halı dokumacılığının gelişimini göstermektedir. Selçuklulardan sonra bazı uzmanlar tüm halılar için prototiplerle değerlendirilmeye başlandı. Kökenlerinin ayrıntıları hala bir spekülasyon meselesidir.
Selçuklu Dönemi'nin üç asırında halı sanatında yüksek bir noktaya gelinmiş ancak ne yazık ki 1037-1194 döneminden "Büyük Selçuklu İmparatorluğu" denilen bir örnek bulunamamıştır. Ancak 1243–1302 "Anadolu Selçuklu Dönemi" nden günümüze kadar uzanan kilim ve parçalar vardır. Bu parçalara "Konya Halıları" adı verildi ama bu yanlış bir adlandırmadır. Kanıtların kaynakları üç buluntudan geliyor: Konya'dan olanlar, Beyşehir'den olanlar ve Fostat'tan olanlar.
Bu örneklerin çoğunun tahrip olmuş durumuna rağmen, tutarlı bir tasarım ve kalite ile iyileştirmede ilk ifade olduğu düşünülen şeyi bir araya getirmek mümkündü. Bu nedenle bu grup, daha sonraki dönem halılarının öncüsü olarak tanınan ilk Türk halıları grubu olarak adlandırılabilir. Bugün toplam Selçuklu halı koleksiyonu on beşi olmak üzere on sekiz parçadan oluşmaktadır. Bunlardan sekizi Konya'dan, üçü Beyşehir'den ve yedi tanesi Fostat'tan. Grubun sadece ikisi birbirine oldukça benziyor ve ikisi de şu anda İstanbul'daki Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde sergilenmektedir. Hepsi farklı renk ve motiflere sahip diğerleri tamamen benzersizdir. Bu tür varyasyonlar, onları üretenlerin parçalarında önemli bir yaratıcı potansiyelerine bir işarettir.
Özünde, Selçuklu grubu üzerinde yapılan bir araştırma, prototip tasarımların, oldukça stilize edilmiş bitkisel motiflerin geometrik desenlere aşılanmasından ve Kufi desenlerinden oluşan bordür kompozisyonlarından kaynaklandığını ortaya koymaktadır.
Bazı durumlarda, geometrik formlar motiflerin sıra halinde tekrarlanmasıyla oluşturulur. Çiçek motifleri, bu şekilde tanımlanabilirse, sadece stilize değil aynı zamanda oldukça soyuttur, kesinlikle temsili figürler bilinmemektedir. Bu parçaların her birinin kapsamlı bir incelemesi, genellemelerin her bir parçanın benzersiz ve çarpıcı kalitesine yol açması gerektiğini açıkça ortaya koyabilir.
Geç Orta Çağ ve Rönesans Avrupa resimlerinde ünlü olarak tasvir edilen güzel Anadolu halıları, o zamandan modern zamanlara kadar, sahibinin yüksek ekonomik ve sosyal statüsünü belirtmek için sıklıkla kullanılmıştır. Diğer isimler arasında, bu kilimlerden bazıları "Lotto halıları", "Holbein halıları" ve "Memling" veya "Memling gul halıları" olarak bilinmeye başlamıştır. Bu terimler, Lorenzo Lotto, Genç Hans Holbein ve Hans Memling'in resimlerinde onların tasvirine çok az ayrıntıyla atıfta bulunur. Ayrıca resimlerinde Selçuklu İmparatorluğu dönemine ait Anadolu halılarını temsil eden çok sayıda bilinen ve bilinmeyen sanatçı vardır.
Osmanlı Saray Halıları
İstanbul'a 60 kilometre uzaklıkta, İzmit koyunda küçük bir sahil kasabası olan Hereke'de 1843 yılında bir dokuma atölyesi kurulmuştur.
Aynı zamanda kraliyet saraylarına ipek brokarlar ve diğer tekstil ürünleri tedarik ediliyordu. Hereke İmparatorluk Fabrikası olarak bilinen fabrika, daha sonra pamuklu kumaş üreten tezgahları içerecek şekilde genişletildi. İpek brokarlar ve perdeler ve döşemeler için kadifeler "kamhane" olarak bilinen bir atölyede üretildi.
1850'de pamuk dokuma tezgahları İstanbul'un batısındaki Bakırköy'deki fabrikaya taşınmış ve Hereke'de yüz jakarlı dokuma tezgahı kurulmuştur. İlk yıllarda Osmanlı sarayları için özel olarak üretilen fabrika, üretim arttıkça dokuma ürünler 19. yüzyılın ikinci yarısında Kapalıçarşı'da satılıyordu.
1878'de fabrikadaki bir yangın büyük hasara yol açtı ve 1882'ye kadar tekrar açılmadı. 1891'de Hereke'de halı üretimine başlandı ve Sivas, Manisa ve Ladik'in ünlü halı dokuma merkezlerinden uzman halı dokumacıları getirildi. Halıların tamamı el dokumasıdır ve ilk yıllarda ya Osmanlı sarayları için ya da ziyarete gelen devlet adamlarına hediye olarak yapılırdı. Tezgahların sayısı giderek artan talebi karşılamak için hereke halıları İstanbul'da satışa çıktığında, ünü hızla Avrupa'ya yayıldı. Kısa süre sonra Hereke fabrikası birçok ticari sipariş aldı ve işler gelişti.
Hereke halıları öncelikle ince dokumalarıyla tanınır. Üretiminde ipek iplik veya ince yün ipliği ve bazen altın, gümüş ve pamuk ipliği kullanılmaktadır. Saray için üretilen yün halılarda santimetrekare başına 60-65 düğüm, ipek halılarda ise 80-100 düğüm vardı.
Şimdi Topkapı ve diğer saraylarda sergilenen en eski Hereke halıları, çok çeşitli renk ve desenler içermektedir. Tipik "saray halısı", lale, papatya, karanfil, çiğdem, gül, leylak ve sümbül gibi karmaşık çiçek desenlerine sahiptir. Genellikle köşelerde çeyrek madalyonlar bulunur.
Türkiye'nin batısında Uşak'ta yapılan halılarda kullanılan madalyon kompozisyonu 16. yüzyıldan beri Hereke fabrikasında yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu madalyonlar yatay eksende kavislidir ve dikey eksende noktalara doğru sivrilir. Hereke seccadeleri, mihrab (nişi) temsili içinde arka plan tasarımları olarak geometrik motifler, dalları ve kandil desenlerine sahiptir. Sadece Hereke'de dokunan halılara atıfta bulunulduğunda, "Hereke halısı" terimi artık benzer teknikler kullanılarak dokunan, herhangi bir yüksek kaliteli halıyı ifade etmektedir. Hereke halıları, dünyadaki dokuma halıların en güzel ve en değerli örnekleri arasında yer almaktadır.
El yapımı bir halının yapımında çeşitli aletlere ihtiyaç vardır. Tezgah gibi bazı aletler, tüm dokumacılar için mutlak bir gerekliliktir ve kanca gibi diğer aletler yalnızca belirli dokuma grupları tarafından kullanılır.
Genel olarak, farklı halı dokuma alanları aynı aletlerin biraz farklı versiyonlarını kullanır. Kilim dokumada kullanılan bazı yaygın aletler şunlardır: Dikey dokuma tezgahları, yatay dokuma tezgahları, zemin tezgahları, tasarım plakaları, bıçaklar, makaslar, miller, kancalar ve taraklar.
Anadolu'daki havlı halıların çoğu simetrik gordiyon çift düğüm veya "Türk düğümü" kullanır. Her düğüm iki çözgü üzerinde yapılır. Bu düğümleme şekli ile, hav ipliğinin her bir ucu iki çözgünün etrafına sarılır, aşağı çekilir ve kesilir ve çok daha tipik asimetrik tek düğümlü senne veya "Pers düğümünden" daha güçlü bir halı oluşturur.
Anadolu Selçuklularının başkenti Konya'da bulunan Selçuklu halıları, Altay dağlarındaki Pazyryk kazılarında Rudenko ve ekibinin bulduğu halı parçalarıyla aynı tarzda Türk gordiyon düğümü ile düğümlenir.
Osmanlı saray halısı tasarımcıları da İstanbul ve Bursa'da çözgü ve atkı tezgahlarında ipek kullanmaya başladı. Her sıra dokunduktan sonra, içinden bir uzunlukta iplik geçirilir ve bu tek çözgülü düğüm, daha ince ve daha karmaşık tasarımların oluşturulmasına izin veren daha yoğun düğüm oluşturur. Bazı halılarda, havın düzensiz olarak kırpılmasıyla rölyef efekti elde edilir.
1891 yılında II. Abdülhamid tarafından Hereke'de 100 dokuma tezgahlı ilk halı fabrikası açılmış ve bugün bile Anadolu'da özellikle Kayseri, Sivas, Konya, Kars ve Isparta çevresinde kilimler bu geleneksel desenleri kullanmaya devam etmektedir.
Malzemeler
El yapımı halılarda sadece doğal lifler kullanılır. Hav için kullanılan en yaygın malzemeler yün, ipek ve pamuktur. Bazen keçi ve deve kılları da göçebe ve köy dokumacıları tarafından kullanılır.
Yün yumuşak, dayanıklı, kullanımı kolay ve çok pahalı olmadığı için el yapımı bir halıda en sık kullanılan havlı malzemedir.
Bu özellik kombinasyonu, diğer doğal liflerde bulunmaz. Yün, koyun kürklerinden gelir. Doğal yün, bazen doğrudan boyama işleminden geçmeden kullanılan beyaz, kahverengi, açık kahverengi, sarı ve gri renklerde gelir.
Pamuk, öncelikle kilimlerin temelinde kullanılır. Ancak Türkmenler gibi bazı dokuma grupları da kontrast oluşturmak için küçük beyaz detayları halıya dokumak için pamuk kullanırlar.
Yüne yün (yün çözgü ve atkı üzerinde yün hav): Bu, Anadolu kiliminin en geleneksel ve çoğu zaman en "otantik" (eğer böyle bir kelime kullanılabilirse) türüdür. Yün üzeri yün halı dokumacılığı daha eskilere dayanır ve emsallerinden daha geleneksel tasarım motiflerini kullanır. Yün ekstra ince eğrilemediğinden, düğüm sayısı genellikle "pamuklu yün" veya "ipek üzerine ipek" kilim kadar yüksek değildir. Yün halılar üzerine yün, geleneksel geometrik tasarımlar veya başka türlü karmaşık olmayan desenler kullanılarak daha kabile veya göçebe olma eğilimindedir.
Pamuklu yün (pamuk çözgü ve atkı üzerinde yün hav): Bu özel kombinasyon, pamuk ince bir şekilde eğrilerek daha yüksek bir düğüm sayısına olanak tanıdığından, "yün halı üzerine yün" ten daha karmaşık bir tasarım desenini kolaylaştırır. "Pamuklu yün" halı, genellikle "şehir halısı" olarak adlandırılan kilimin göstergesidir. Pamuklu kilimlerdeki yün, geleneksel geometrik desenlere ek olarak çiçek desenlerine ve süslemelere sahiptir.
İpek üzerine ipek (ipek çözgü ve atkı üzerinde ipek hav): Bu belki de en karmaşık halı türüdür; çok ince bir
dokumaya sahip. Bazı üstün kaliteli "ipek üzerine ipek" halılarda düğüm sayısı 28 × 28 düğüm / cmkare'ye kadar çıkabilir. Zemin kaplaması için amaçlanan ipek halılarda düğüm sayıları cm kare başına 100 düğümden veya 10 × 10 düğüm / cmkare'den fazla olmamalıdır. 10 × 10 düğüm / cmkare'den büyük düğüm sayısı ile dokunan halılar sadece duvar veya yastık örtüsü olarak kullanılmalıdır. Bu çok ince, karmaşık bir şekilde dokunmuş kilim ve halılar genellikle 3x3 m'den büyük değildir.
Bölgelere göre halılar
Anadolu'da kilimler 13. yüzyıldan önce dokunmaktadır. Halılar, isimlerini üretildikleri yerlerden, bağlantılı oldukları kabile gruplarından, üretim tekniklerinden, süslemelerinin karakteristik desenlerinden, tasarımın yerleşim planından ve kullanım amaçlarından alır.
Türk halılarında kullanılan motifler o kadar çeşitlidir ve o kadar çok alt kategoriye ayrılabilir ki, Trakya'dan Kars'a uzanan büyük bir yelpaze teşkil ederler. Sivas yöresinden, Türk geleneğinin zengin zincirinin halkalarından birini oluşturan dikkate değer sembolik ifade zenginliği ile karakterize Şarkışla, Zara, Kangal ve Divriği halıları ortaya çıkar. Biçim ve detay bakımından belirgin farklılıklar gösteren motifler, Yağcıbekir'den Döşemealtı'na, Kula'dan Çanakkale'ye Anadolu kilimlerinde bulunabilir.
Anadolu halılarında kullanılan motiflerin en önemli ayırt edici özelliği, geleneksel dokuma tekniklerinin empoze ettiği "sembolleşme" dir.
İyi bilinen dokuma şehirleri, kasabaları ve ilçeleri arasında (bunlarla sınırlı olmamak üzere) şunlar bulunur: Uşak, Bergama, Milas, Hereke, Konya, Nevşehir, Niğde, Antalya, Çanakkale, Kars, Kayseri, Malatya, Siirt, Taşpınar, Sivas, Yahyalı, İzmir, Gaziantep Manisa, Ladik ve Van şehirleridir.